Hồn rối nước

Trong nhiều loại hình nghệ thuật cổ truyền ở nước ta, múa rối nước là một trong những môn nghệ thuật được mời biểu diễn ở nhiều nước trên thế giới, được khán giả các nước hoan nghênh nhiệt liệt. Báo chí nước ngoài đã có nhiều bài viết về môn nghệ thuật độc đáo này với nhận định “Múa rối nước đã trả cho nhân loại một di sản văn hoá vinh quang mà trước đây nó bị nằm trong quên lãng”. Hiện nay, múa rối nước Việt Nam đang được đề nghị công nhận là di sản văn hoá của nhân loại.

Theo sử liệu cũ, múa rối nước ở nước ta có từ lâu đời. Nghệ thuật múa rối nước là sản phẩm đặc sắc của vùng đồng bằng sông Hồng Việt Nam với nền văn minh lúa nước. Mỗi phường múa rối nước đều có những đặc điểm, thế mạnh riêng, nhưng nhìn chung, các tích trò đều gắn với truyền thuyết lâu đời từ thời dựng nước, phản ánh sinh hoạt và lao động của người nông dân trên đồng ruộng với bao lo toan vất vả trước thiên tai, địch hoạ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời. Thông điệp mà múa rối nước truyền tải đến người xem là sống vui, vui sống. Điều độc đáo của múa rối nước là sự kết hợp tổng hợp nhuần nhuyễn giữa nghệ thuật tạo con rối, nghệ thuật biểu diễn dân gian với kỹ thuật lắp máy, lắp dây điều khiển con rối và nghệ nhân biểu diễn. Chính vì thế, múa rối nước tạo ra những giây phút được sống vui, vui sống một cách thần tình, kỳ ảo, như thật, đem đến cho người xem niềm vui dân dã, hồn nhiên, sảng khoái.

Tuy nhiên, tục lệ bí truyền ở các phường múa rối nước chỉ cho phép người nào làm trò gì biết trò ấy, phường náo biết phương ấy, không ai được tiết lộ cách mắc dây, lắp “máy”, cách điều khiển con rối cho người khác biết. Do đó, trải qua gần ngàn năm lịch sử, nghệ thuật múa rối nước của dân tộc ta vẫn giữ nguyên chất thực dụng nguyên sơ, rất cụ thể, rất chi tiết, nhưng không có lý luận, khái quát để phát triển xa hơn. Hơn nữa trong thực tế hiện nay, các nghệ nhân cao tuổi, các ông trùm các phường múa rối nước đều đã cao tuổi. Kinh nghiệm của các nghệ nhân vốn ít được ghi lại trong sách vở. Nếu các tài năng của các nghệ nhân không được truyền lại sẽ dẫn đến mai một nghệ thuật sáng tác các tích trò, nghệ thuật tạo hình và kỹ thuật điều khiển con rối cũng như âm nhạc và lời thoại.

Múa rối nước cũng như các loại hình nghệ thuật dân gian khác không phải tất cả đều sinh ra từ Thăng Long - Hà Nội, nhưng khi được trình diến ở đất Kinh kỳ - nơi hội tụ, kết tinh, toả sáng và phát triển các giá trị văn hoá dân tộc - bộ môn nghệ thuật đó dần được nâng cao cả về nội dung và hình thức. Chất bác học hoà quyện với chất dân gian làm cho nghệ thuật Thăng Long - Hà Nội có nhựa sống dồi dào, khắc phục những thô sơ, thô thiển của buổi sơ khai để vươn tới hoàn thiện.

Thế là "tiên đồng Tễu” lận đận long đong, tìm xuống rơm rạ đất đai, đi vào hơi thở ruộng đồng ao chuôm… để mà lo cái "sự rối". Lần nào ra trước bàn dân cũng vậy, Tễu cười tươi quá, cười say quá, cứ như là "anh cu" quên mất cái hạn đi đày đã qua từ mấy trăm năm nay. Kể cũng phải! Làng mạc quê mùa nhưng tình người nồng ấm, chẳng hơn gấp mấy lần cái chốn thiên tiên ăn sung mặc sướng nhưng lúc nào cũng phải cung kính, khuôn phép kia à! Anh Tễu bị đuổi xuống đây đúng là sướng như tiên! Sướng hơn tiên.

Từ sau màn bật cờ hội, rồi Tễu giáo trò, người xem được sống trong không khí huyền ảo, được hoà trong những cảm xúc trào dâng bởi lòng yêu chốn quê mùa đồng đất, yêu những người, những cảnh hàng ngày vẫn rất quen xung quanh ta, vậy mà chợt toả sáng, thiêng liêng, quý giá vô ngần. Lòng nước ẩn chứa bao điều bí mật, để từ đó, những trò rối nước: múa rồng, múa phượng, múa tiên, múa sư tử, những mục đồng chăn trâu thổi sáo, những nhi đồng hý thuỷ, đấu vật, đua thuyền,… kéo con người ta về với sự hồn nhiên, thuần phác của ngàn năm quê hương - lúc nào cũng vẫn ngọt ngào tươi mới. Các cụ mình xưa thật khéo dụng mặt nước ao hồ hầu như có ở bất kỳ làng quê nào để dựng thuỷ đình, diễn trò rối những lúc nông nhàn, những khi hội hè, việc làng, việc đám… Trong tiếng xênh phách, sáo, nhị, trong những làn điệu chèo, điệu dân ca đằm thắm…, những con rối gỗ sơn son thếp vàng, đủ sắc màu rực rỡ xanh đỏ… làm việc, vui đùa, chính là hồn quê phản chiếu trên mặt nước long lanh giát bạc, hân hoan, sống động đến không ngờ.

Như tôi được nghe thì xưa đồng bằng Bắc Bộ có nhiều phường rối nước lắm. Từ Thái Bình đến Hà Tây…, lớp lớp nghệ nhân truyền đời nối nghiệp giữ cái nghề rối như giữ ngọn lửa tâm hồn bền lâu của gia đình, của dòng họ, của cả làng, cả xã. Các cụ nghĩ ra tận mấy trăm trò. Bây giờ khảo sát, sưu tầm cũng chưa được hết, chỉ có 17 trò rối tiêu biểu, đặc sắc nhất là vẫn hay được Nhà hát múa rối Trung ương, nhà hát múa rối Thăng Long biểu diễn phục vụ các bạn nhỏ, phục vụ khách du lịch nước ngoài và lưu diễn khắp nơi, mang theo loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc mà chỉ riêng Việt Nam mới có.

Thật lạ, thật riêng khi khách quốc tế được xem những con rồng uốn lượn, phun nước, phun lửa; đôi loan phượng vờn nhau cho tình yêu nở ra phượng con; đàn cá chép vượt vũ môn tung mình hối hả…. Tất cả đều bằng gỗ, đều sôi động trên những lớp sóng dồn dập, nhiều lúc bắn tung toé trong ánh đèn nhiều màu rực sáng thành muôn sao sa. Tôi đã được xem đoàn chèo quê lụa diễn rối nước tại Nhà thuyền Hồ Tây trong lễ khai trương Showroom sản phẩm công ty Siêu thanh - đại lý phân phối của tập đoàn Ricoh chuyên máy ảnh, máy văn phòng lừng danh Nhật Bản. Các vị khách xứ hoa đào hôm ấy, ai cũng ngồi xem chăm chú. Đấy là tinh hoa của nền văn minh lúa nước, cũng như chèo, rối nước là của riêng Việt Nam.

Rối là trò, chèo là tích. "Tích dịch ra trò, trò gò vào tích". Các cụ mình bảo vậy! Mà đúng thật, khi ta xem diễn rối nước trên nền nhạc chèo, trong tiếng hát chèo, nói chèo… thấy sao mà hay, mà hợp thế. Chất Folklore trong rối và chèo dường như là một, tính hội hè đình đám, tính sinh hoạt, dân giã nơi luỹ tre, gốc đa của "hai nhà ấy" lẫn trong nhau, hiều hoà, nhuần nhị. Mà như trên vừa nói, cái hồn quê thuần phác, giản dị ấy chính là cái đích muôn thuở mà cả rối lẫn chèo đều hướng tới, đều phản ánh và cũng khiến người xem rung động. Tích chèo cổ với trò rối cổ đều là những sản phẩm nghệ thuật khuyết danh, được những người con tinh anh của làng mạc cùng nhau nhào nặn, thêu dệt. Vậy thì cớ gì mà rối không đi với chèo!

Hà Tây là đoàn chèo đầu tiên trong tất cả các đoàn chèo nước mình thành lập đội rối. Anh chị em "nhà chèo" hát khớp quá. Lúc cấy cày, tiếng ca khoan thai, ngọt ngào; khi hai vợ chồng nhà nọ đuổi đánh con cáo để giành lại vịt, tiếng hò hét, quát tháo hối hả; điệu chèo tàu Đan Phượng - Hà Tây được đưa vào trò đua thuyền, vừa hợp về lời, về nhịp, vừa gợi lên một cách tài tình cái riêng, cái độc đáo của rối nước Hà Tây: “Mang thuyền ra đến hải hà - Góp lòng dốc sức ta ra chơi thuyền… Huầy dô dô huầy…". Tôi lại nghĩ, chắc rối Nam Chấn - Nam Định, Nguyên Xá - Thái Bình, Hải Phòng và những tỉnh khác, thể nào chả có những kiểu trình diễn riêng - nhưng cũng đều Sáng tạo cái riêng nhưng không đi chệch quỹ đạo. Nhạc chèo, hát chèo là phần "hồn", thân rối, máy rối là phần "xác". Để trò rối khi nào cũng sống động, cũng lung linh, khi thực khi ảo, có bao giờ phần “hồn” rời đi phần “xác”... - như lời trưởng đoàn chèo Hà Tây - Trần Quang và nghệ sĩ Chu Lượng - Nhà hát múa rối Thăng Long.

Mà chỉ cái phần "xác" thôi - làm được ra cũng là "đại sự". Anh Vũ Quốc Bảo - họa sĩ thiết kế tạo hình của Nhà hát múa rối Trung ương cho tôi biết cái hành trình nhọc nhằn của gỗ sung.

Phải là gỗ sung, vì nó nhẹ nên dễ nổi và thoát nước, có độ dẻo và nhiều thớ xoắn nên đóng đinh rất chắc. Chặt khúc rồi đục phá, để khổ tự nhiên rồi đục chi tiết, nghệ nhân tạo một con rối thô. Hình thù ấy được đánh giấy ráp rồi bó - tức là quét lớp sơn mỏng rồi bọc vải xô ngoài mộc. Xong thì đến hom - trộn đất phù sa với sơn ta để quyệt, mài nhẵn con rối. Lại một nươc sơn lót và mài tiếp để làm vóc - công đoạn này là phủ loại sơn đen xì khắp con rối. Xen kẽ giữa những lượt ấy là phơi khô trong nhiệt độ và độ ẩm thích hợp. Thời tiết "thuận" thì nhanh, mà "trêu cợt" thì người làm rối phải chịu khổ. Tốt nhất vào tháng Ba âm lịch trở ra. Như thế là bốn, năm nước sơn mỏng rồi còn gì.
Vậy nhưng chưa hết, khi đã có vóc đen mới được thếp: thật khéo léo, thật “rón rén”, người thợ dán bạc lên thân rối - những lá bạc mỏng dính, đặt lên lòng bàn tay, thở một cái là có thể bay được. Phủ thêm một lớp sơn trong, một lớp sơn tổng hợp nữa làm dung môi pha màu, người thợ lên màu cho rối. Sau cùng phủ một lớp sơn Nhật.

Ngày trước các cụ hay dùng sơn ta, loại này thì bền nhưng hơi xỉn. Người làm rối bây giờ biết tìm tòi, pha chế để con rối càng thêm long lanh, dưới ánh đèn sân khấu rực rỡ phản chiếu trên gương nước, trò rối càng thêm huyền ảo. Được rối rồi, người ta mới tô điểm, nhấn nhá, vẽ các đường nét mà ra mi là quan trọng nhất - tức là thể hiện đôi mắt cho có hồn. Nghệ nhân giỏi phải là người ra mi giỏi. Các cụ bảo, nhìn mắt rối, biết nó đẹp hay không.

Sau đấy, người thợ - người cha nhẫn nại lắp máy, gắn dây và sào cho rối gỗ thân yêu. Khoan lỗ, rút dây, đưa máy vào trong bụng rối để nấp trong mành, diễn viên có thể cầm sào, kéo dây điều khiển cho rối qua lại, vung vẩy, "thổi" vào cơ thể rối nguồn sống để rối cử động, nói năng với bao sướng vui. Nhưng phải căn chỉnh cho cân xứng. Không khéo thì lệch rối, các công đoạn từ đầu miệt mài đến giờ hỏng bét cả.

Gói tròn lại thường là 5 tháng bền bỉ để hoàn thành một gánh 132 rối gỗ cho 17 trò truyền thống. Thỉnh thoảng hội lễ thì không sao, chưa diễn liên tục như Nhà hát múa rối Thăng Long là vài tháng lại cần một bộ rối mới. Con rối cứ thế được làm suốt tháng. Những nụ cười theo nhau hiện trên mặt gỗ, quanh năm.

Chẳng bao giờ tôi quên được những chuyện ấy. Cũng như tôi vẫn thường nhớ đến hình ảnh những anh chị em ngồi bên cạnh bể rối nước di động, áo the khăn xếp với những trống, phách, sáo, nhị…, họ hát, nói như thể chính mình đang tưng bừng trên mặt nước kia. Tôi nhớ khi kết thúc chương trình, những nụ cười rạng rỡ từ sau mành hiện ra, những diễn viên từ đầu tới cuối buổi diễn dầm mình trong nước, khom người nâng sào điều khiển rối, mùa nóng cũng như mùa lạnh. Tất cả những người ấy, chuyện ấy, là hồn rối chứ ai. Chú Tễu yêu người, yêu chuyện quá, nên không về trời nữa, ở lại lo làm rối cho nụ cười nhân gian cứ trẻ, cứ hồn nhiên mãi…

Sự độc đáo của nghệ thuật múa rối nước là đề tài nghiên cứu và cho ra mắt bạn đọc nhiều tác phẩm của các học giả nổi tiếng trong hơn nửa thế kỷ qua như Nguyễn Huy Hồng, Tô Sanh, Hữu Ngọc và Trung Dũng… Các công trình của các học giả trên đã cung cấp cho bạn đọc những thông tin quan trọng về múa rối nước Việt Nam, nhưng chưa đề cập sâu đến vấn đề bảo tồn, phát triển môn nghệ thuật này ở Hà Nội một cách có hệ thống. Kế thừa những nghiên cứu của các học giả đi trước về nghệ thuật múa rối nước, nguyên Giám đốc Nhà hát múa rối Thăng Long Lê Văn Ngọ và cộng sự đã nghiên cứu đề tài khoa học “Bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối nước cổ truyền Thăng Long - Hà Nội”. Mục tiêu chính của đề tài nhằm sưu tầm và nghiên cứu, khảo sát nghệ thuật múa rối nước cổ truyền đề bảo tồn và làm cơ sở cho việc phát huy nghệ thuật múa rối nước của Nhà hát múa rối Thăng Long; Hệ thống hoá và đánh giá giá trị kho tàng các tích trò múa rối nước dân gian cổ truyền đang lưu truyền phân tán trong vùng châu thổ sông Hồng, để bảo tồn và làm cơ sở cho việc phát huy, phát triển múa rối nước Thăng Long - Hà Nội; Đề xuất phương hướng, giải pháp cho đề án xây dựng Trung tâm bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối nước Thăng Long - Hà Nội.

Sau 2 năm nghiên cứu, kết quả nổi bật của đề tài là nghiên cứu, khảo sát 12/13 phường múa rối nước dân gian, hệ thống được 368 tích trò rối nước. Đây được coi là một kho tàng di sản văn hoá vô cùng quý báu để Nhà hát múa rối Thăng Long nghiên cứu, xây dựng thêm chương trình mới phong phú, hấp dẫn hơn. Đáng tiếc, hiện nay các nhà hát múa rối nước chuyên nghiệp mới khai thác đưa ra trình diễn được khoảng 30 tích trò kế thừa từ các trò cổ của các phường rối nước dân gian. Đối với 13 vở diễn múa rối mới kết hợp rối nước với rối cạn các nhà hát múa rối đã dựng thêm vẫn đang phải tìm tòi cách thể hiện. Trong quá trình nghiên cứu, khảo sát, đề tài đã phát hiện văn bản Hán Nôm quý hiếm Chàng sơn di lục do phường rối Chàng Sơn, Thạch Thất, Hà tây giữ được (4 tập khác đã bị thất lạc). Trong Chàng sơn di lục còn ghi được lời thoại cổ Hán Nôm của 5 tích trò múa rối nước như Tiền Hán bản trò, Tam Quốc bản trò, Bành Thành bản trò, Đại Thánh bản trò và Hoa Vân bản trò.

Kết quả nghiên cứu, khảo sát đã giúp những người nghiên cứu thu thập nguồn tư liệu quý giá để Nhà hát múa rối Thăng Long làm tư liệu, từng bước khai thác, phục hồi một số tiết mục rối nước cổ truyền tiêu biểu nhằm xây dựng, bổ sung kịch mục hướng tới kỷ niệm Thủ đô tròn một nghìn năm tuổi. Hiện nay, Nhà hát múa rối Thăng Long đang diễn 17 tích trò như Bật cờ hội, tiễu giáo trò, múa rồng phun lửa, cày, cấy, tát nước, vinh quy bái tổ, truyền thuyết Lê Lợi trả gươm… Các tích trò Thăng Long - Hà Nội đều tập trung phản ánh tư tưởng tình cảm, không khí lao động của người dân, gắn chặt với hội làng và địa linh nhân kiệt đất Thăng Long…

Để bảo tồn và phát huy giá trị kho tàng múa rối nước dân gian nói chung và Hà Nội nói riêng, đề tài đã đề xuất phương án xây dựng Trung tâm bảo tồn, phát triển nghệ thuật múa rối nước cổ truyền Thăng Long - Hà Nội. Theo chủ nhiệm đề tài Lê Văn Ngọ, Trung tâm là một tổ chức xã hội nghề nghiệp tập hợp mọi thành viên là các nghệ sĩ, nhà quản lý múa rối nước cổ truyền Thủ đô, hoạt động dưới sự bảo trợ của Nhà hát múa rối Thăng Long. Nhiệm vụ chính của Trung tâm là bảo tồn, khai thác, phục hồi các trò, tích diễn múa rối còn lưu truyền trong dân gian. Do đó, để thực hiện Đề án này, nhóm nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp về cơ chế, chính sách đối với Trung tâm; giải pháp bồi dưỡng diễn viên và giải pháp nâng cao nghệ thuật biểu diễn cho Trung tâm múa rối nước Thăng Long. Đây cũng chính là công trình Nhà hát hướng tới kỷ niệm một nghìn năm Thăng Long - Hà Nội.